مدیر حوزه های علمیه با تأكید بر ضرورت نظریه‌پردازی واسط برای پیوند حوزه و جامعه، بر لزوم بازتعریف رسالت «بلاغ مبین» در تراز تحولات جهانی تاكید كرد.
آیت‌الله علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌های علمیه كشور در آیین افتتاحیه سال تحصیلی 1404 ـ 1405 مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) كه در روز دوشنبه 24 شهریور 1404 در تالار این مؤسسه برگزار شد. ضمن تبریك ایام میلاد پیامبر اعظم(ص) و امام جعفر صادق(ع) و نیز هزار و پانصدمین سالگرد میلاد پیامبر اسلام، آغاز سال تحصیلی جدید را به اساتید، دانش‌پژوهان و طلاب تبریك گفت و از خدمات علمی و پژوهشی مؤسسه امام خمینی(ره) یاد كرد.
مدیر حوزه‌های علمیه در ادامه به شخصیت آیت الله مصباح یزدی(ره) اشاره كرد و گفت: این شخصیت تابناك از پیشگامان نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی بود و در تمام فرازها و فرودهای تاریخ انقلاب، مرزبان اندیشه اسلامی و مدافع آرمان‌ها و ارزش‌های اصیل نظام اسلامی به شمار می‌آمد. ایشان در دفاع از اصل ولایت‌فقیه، شخصیتی شجاع و پیشتاز بود و آثار علمی ماندگار او گنجینه‌ای ارزشمند برای حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها محسوب می‌شود.
وی افزود: آثار فلسفی و معرفتی آیت الله مصباح(ره) دستمایه‌ای وزین برای مراكز علمی داخل و خارج كشور است. ایشان از صاحب‌نظران برجسته فلسفه اسلامی و فلسفه مضاف بود كه با نوآوری‌های فكری خود مسیرهای تازه‌ای را در حوزه اندیشه اسلامی گشود. در عرصه آموزش و نظام مدیریتی حوزه نیز نقش‌آفرینی‌های مؤثری داشت و از پیشگامان تحولات حوزه‌های علمیه به شمار می‌رفت.
مدیر حوزه‌های علمیه كشور با یادآوری خاطراتی از سال‌های آغازین انقلاب اسلامی و ارتباط خود با آیت الله مصباح یزدی(ره)، تصریح كرد: اخلاص، شجاعت، ژرف‌نگری و توانایی در تحلیل‌های دقیق از جمله ویژگی‌هایی بود كه هر كس با ایشان معاشرت می‌كرد به آن اذعان داشت. شخصیت ایشان همچون چراغی فروزان در میان نسل‌های مختلف طلاب و اندیشمندان باقی مانده است.
بازتاب شخصیت پیامبر اعظم(ص) در نهج‌البلاغه
عضو فقهای شورای نگهبان، در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اهمیت بازخوانی خطبه‌های نهج‌البلاغه درباره پیامبر اسلام(ص)، گفت: بازتاب شخصیت پیامبر اعظم(ص) در خطبه‌های نهج‌البلاغه به‌ویژه در 45 موضعی كه درباره آن حضرت سخن گفته شده، نشان می‌دهد كه بعثت پیامبر(ص) صرفاً یك رویداد محلی و محدود به جزیره‌العرب نبود، بلكه حادثه‌ای جهانی و سرنوشت‌ساز برای تاریخ بشریت به شمار می‌آید.
وی خاطرنشان كرد: برخی گمان می‌كنند كه رسالت پیامبر(ص) تنها در جامعه منحط جزیره‌العرب ظهور كرد و منحصر به همان محیط بود، در حالی‌كه آموزه‌های نهج‌البلاغه نشان می‌دهد كه رسالت ایشان فراتر از آن جغرافیا بوده و پیام جهانی برای بشریت داشته است.
جامعه‌شناسی نهج‌البلاغه ناظر به همه اعصار است
آیت‌الله اعرافی با اشاره به فرازهای نهج‌البلاغه درباره پیامبر اسلام(ص)، گفت: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌های متعدد بعثت پیامبر اكرم(ص) را نه صرفاً محدود به جزیره‌العرب بلكه ناظر به همه اعصار و جوامع معرفی می‌كند. اگرچه در برخی خطبه‌ها شرایط اجتماعی مكه و جزیره‌العرب در زمان بعثت توصیف شده، اما بخش اعظم بیانات امام علی(ع) فراتر از یك جغرافیای خاص است و جنبه جهانی دارد.
مدیر حوزه های علمیه تصریح كرد: در توصیفات نهج‌البلاغه آمده است كه در زمان بعثت، جامعه بشری در گمراهی بود؛ ملت‌های بزرگ همچون ایران و روم با همه توان مادی خود، در بن‌بست فكری و اخلاقی قرار داشتند. این تحلیل جامعه‌شناختیِ امام علی(ع) از بعثت، نشان می‌دهد كه پیامبر اسلام نه تنها برای اصلاح جامعه عرب، بلكه برای نجات كل بشریت مبعوث شد.
عضو فقهای شورای نگهبان، با مقایسه وضعیت گذشته و حال افزود: امروز نیز قدرت‌های مادی جهانی همچون آمریكا و اروپا با وجود سلطه ظاهری، گرفتار بحران‌های اخلاقی، معرفتی و اجتماعی هستند. همان‌گونه كه ایران و روم دیروز در حیرت و ظلمت فرو رفته بودند، این قدرت‌ها نیز امروز در همان مسیر قرار دارند. این نشان می‌دهد كه جامعه‌شناسی نهج‌البلاغه صرفاً تاریخی نیست، بلكه الگوی تحلیلی برای زمان معاصر نیز به‌شمار می‌رود.
طهارت و پاكی خاندان رسول خدا(ص)
آیت‌الله اعرافی در ادامه به بخش دیگری از نهج‌البلاغه درباره پیامبر اسلام(ص) پرداخت و توضیح داد: در كنار جامعه‌شناسیِ بعثت، امیرالمؤمنین(ع) به شخصیت فردی، خانوادگی و دودمانی پیامبر اكرم(ص) نیز پرداخته است. در این خطبه‌ها به طهارت و پاكی خاندان رسول خدا و استمرار رسالت در دودمان او اشاره شده است. حضرت علی(ع) با بیانی بسیار زیبا توضیح می‌دهد كه خداوند پیامبر(ص) را در بهترین خاندان و پاك‌ترین نسل قرار داد، نسلی كه پیوسته در مسیر توحید و بندگی سیر می‌كرد.
وی در تبیین این فراز افزود: امام علی(ع) می‌فرماید: خداوند پیامبر(ص) را در برترین جایگاه‌ها به ودیعت نهاد و در بهترین رحم‌ها منتقل كرد؛ هر نسل كه رفت، نسلی دیگر برخاست تا این رسالت عظیم استمرار یابد. این دودمان، سرچشمه انبیا و امنا بوده است و نهایتاً در وجود پیامبر اعظم(ص) به شكوفایی رسید. این نگاه نهج‌البلاغه نشان می‌دهد كه بعثت پیامبر برآمده از یك سنت الهی و تداوم رسالت‌های پیشین است.
هیچ‌كس جز امیرالمؤمنین(ع) نمی‌تواند تصویر ژرف و بلندی از پیامبر(ص) ارائه دهد
مدیر حوزه‌های علمیه كشور، خاطرنشان كرد: اگر كسی می‌خواهد بلندای شخصیت پیامبر اسلام(ص) را بشناسد باید به نهج‌البلاغه رجوع كند. هیچ‌كس جز امیرالمؤمنین(ع) نمی‌تواند چنین تصویر ژرف و بلندی از مقام پیامبر(ص) ارائه دهد. این بیانات، هم جامعه‌شناسی بعثت را روشن می‌كند و هم جایگاه خانوادگی و الهی پیامبر را تبیین می‌سازد.
حوزه‌های علمیه از نهج‌البلاغه برای تبیین هویت امروز خود بهره ببرند
مدیر حوزه‌های علمیه كشور در ادامه سخنان خود با اشاره به ابعاد مختلف شخصیت پیامبر اسلام(ص) در نهج‌البلاغه گفت: بیانات امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه هم شخصیت فردی و خانوادگی پیامبر را ترسیم می‌كند و هم جامعه‌شناسی دوران بعثت را ارائه می‌دهد. این دو فصل مكمل، یك پیام مهم برای ما دارند: اراده فردی، پاكی خانوادگی و اتصال الهی می‌تواند بر همه امواج فساد و قدرت‌های مادی غلبه كند.
آیت‌الله اعرافی با تأكید بر ضرورت توجه طلاب به نهج‌البلاغه تصریح كرد: نهج‌البلاغه باید در كنار دست طلاب باشد. این كتاب فقط مجموعه‌ای از معارف بلند و ژرف نیست، بلكه آمیخته با آرایه‌های ادبی فاخر، روح حماسی، جهادی و اخلاقی است. ویژگی نهج‌البلاغه این است كه اخلاق در آن با عرصه‌های مدیریت، حاكمیت و حتی جنگ آمیخته شده است. از همین رو اخلاق نهج‌البلاغه هم جنبه معرفتی دارد و هم جنبه عملیاتی.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه، در تحلیل دو بخش یادشده از نهج‌البلاغه افزود: از یك سو، عوامل خانوادگی، تربیت و دودمان در شكل‌گیری شخصیت انسان نقش دارند؛ از سوی دیگر، شرایط اجتماعی و محیطی نیز تأثیرگذار است. اما نكته مهم این است كه گاه ریشه‌های خانوادگی و اراده شخصی آن‌قدر نیرومند است كه می‌تواند امواج سهمگین محیط اجتماعی را خنثی كند. پیامبر اسلام(ص) نمونه بارز این حقیقت است؛ ایشان نه تنها تحت تأثیر فساد محیط قرار نگرفتند، بلكه توانستند بر تمام معادلات سیاسی و اجتماعی زمان خود غلبه كنند.
آیت‌الله اعرافی با مقایسه شرایط امروز با دوران پیش از انقلاب اسلامی یادآور شد: در دهه‌های قبل از انقلاب، سه موج سهمگین پیش روی ملت ایران بود:
یكم: موج الحاد و دوری از دین در سطح جهانی
دوم: موج عقب‌گرد فكری و سیاسی در جهان اسلام
سوم: موج استبداد و وابستگی داخلی در كشور.
در این فضای تاریك امام خمینی(ره) برخاست؛ بدون تكیه بر قدرت‌های مادی و با اراده‌ای الهی و معرفتی عمیق توانست بزرگ‌ترین تحول سیاسی و معنوی قرن را رقم بزند. این همان الگویی است كه در نهج‌البلاغه درباره پیامبر اكرم(ص) بیان شده است؛ یعنی ساختن عظمت از هیچ، با ایمان، اراده و اتصال الهی.
مدیر حوزه‌های علمیه كشور افزود: امروز نیز حوزه‌های علمیه باید این پیام را درك كنند كه هیچ‌گاه نباید مأیوس شد. شخصیت، اراده و معرفت می‌تواند معادلات قدرت را تغییر دهد. این سنت الهی در تاریخ تكرار شده و در انقلاب اسلامی ایران نیز به‌وضوح دیده شد.
نقشه راه حوزه‌های علمیه
عضو شورای عالی حوزه های علمیه در ادامه به تبیین جایگاه حوزه‌ها پرداخت و اظهار كرد: پیام رهبری معظم انقلاب درباره حوزه‌های علمیه، نقشه راهی برای آینده است. این پیام به معنای نادیده گرفتن كاستی‌ها نیست، بلكه هم توفیقات حوزه را برجسته می‌كند و هم ما را متوجه كمبودها و نیازهای اصلاحی می‌سازد. تفسیر درست این پیام، نگاه متعادل است و هم افتخارات و ظرفیت‌های حوزه را باید دید و هم برای جبران ضعف‌ها باید تلاش كرد.
آیت‌الله اعرافی تأكید كرد: دفاتر و اسناد بسیاری در اختیار ماست كه نشان می‌دهد رهبری معظم انقلاب با دقت، حوزه را رصد و تحلیل كرده‌اند. امروز وظیفه ما این است كه در عرصه‌های علمی، تبلیغی و مدیریتی، نهج‌البلاغه را چراغ راه قرار دهیم و حوزه را در تراز جهانی ارتقا دهیم.
«بلاغ مبین» را در تراز تحولات جهانی بازتعریف كند
مدیر حوزه‌های علمیه كشور در ادامه با تأكید بر جایگاه تاریخی و رسالت بنیادین حوزه‌ها در عرصه تبلیغ گفت: یكی از مأموریت‌های اصلی حوزه‌های علمیه «بلاغ مبین» است. این رسالت از فرازهای بلند قرآنی و نهج‌البلاغه سرچشمه می‌گیرد و همه عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی را در بر می‌گیرد؛ از معارف عالی توحیدی تا وظایف شخصی شرعی، از نظام اسلامی و ساختارهای آن تا سبك زندگی و مدیریت زیست و حتی نسبت انسان با طبیعت و حیوانات.
آیت‌الله اعرافی با بیان این‌كه تبلیغ دینی و جهاد فرهنگی باید برآمده از درون حوزه علمیه باشد، افزود: خروجی حوزه تنها درس و بحث نیست، بلكه باید در خدمت فكر و فرهنگ جامعه و انسان‌ها قرار گیرد. «تبلیغ» و «جهاد فرهنگی» رسالت درونی حوزه است، اما نتایج آن باید در صحنه اجتماعی و بیرونی خود را نشان دهد.
ضرورت شناخت فضای فكری و فرهنگی جامعه
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه با اشاره به تجربه تاریخی حوزه‌ها تصریح كرد: از دیرباز علمای بزرگ به مسئله تبلیغ پرداخته و آثار ماندگاری از خود به‌جا گذاشته‌اند. پس از انقلاب اسلامی نیز اقدامات فراوانی در این زمینه انجام شده است اما آنچه مهم‌تر از همه است، ضرورت شناخت فضای فكری و فرهنگی جامعه و ایجاد تناسب میان آورده‌های تبلیغی با واقعیت‌های فكری و فرهنگی مردم به‌ویژه نسل جوان است.
مدیر حوزه‌های علمیه كشور با بیان آماری از فعالیت‌های تبلیغی خاطرنشان كرد: بودجه تبلیغ در سه سال اخیر افزایش یافته است. شبكه‌های مستقیم تبلیغی حدود 20 تا 30 هزار مبلغ را در عرصه‌های مختلف فعال كرده. همچنین بیش از 15 رشته و گرایش تخصصی در حوزه تبلیغ راه‌اندازی شده كه در سراسر استان‌های كشور فعال هستند. در برخی مراكز، كارهای ارزشمند و اثرگذاری انجام شده است. با این همه، هنوز فاصله زیادی با نقطه مطلوب داریم و باید بپذیریم كه نقدها و كاستی‌های جدی وجود دارد.
آیت‌الله اعرافی افزود: اگرچه گام‌های بزرگی در تبلیغ برداشته شده، اما تحولات جهانی پرشتاب است و ما در میانه یك كارزار پیچیده فرهنگی قرار داریم. برای پاسخ به تحولات باید به ضرورت‌هایی همچون دانش‌افزایی، تعهد اخلاقی، شناخت زمانه، تولید محتوای جذاب، رویكرد جهادی و دفاع عقلانی و فلسفی از مبانی اسلام توجه ویژه داشته باشیم.
مدیر حوزه های علمیه كشور 12 ضرورت اساسی برای تحقق «بلاغ مبین» را چنین برشمرد:
1- آسیب‌شناسی جدی تبلیغ دینی
2- افزایش علم و دانش مبلغان
3- پایبندی به اخلاق و تهذیب نفس
4- استفاده از آیات قرآن و سنت در تبلیغ
5- تقویت مهارت‌های تبلیغی و رسانه‌ای
6- شناخت زمان و تحولات فكری و اجتماعی
7- تولید محتوای جذاب و بسته‌های متناسب با مخاطب
8- رویكرد جهادی و فرهنگ اخلاص در تبلیغ
9- دفاع عقلانی و فلسفی از معارف اسلام
10- شناخت دقیق رقبا و جریان‌های فكری رقیب
11- رویكرد تمدنی و نگاه كلان به تبلیغ دینی
12- اتخاذ موضع ایجابی و فعال در برابر چالش‌ها
آیت‌الله اعرافی یادآور شد: من از سال‌های دور توفیق همكاری و همراهی با مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی(ره) را داشتم. ایشان نمونه‌ای برجسته از پیوند علم، اخلاق و جهاد فرهنگی بود. امروز حوزه‌های علمیه باید با الهام از چنین شخصیت‌هایی، تبلیغ دینی را در سطح ملی و جهانی به‌گونه‌ای بازتعریف كنند كه متناسب با نیازهای روز و چالش‌های پیشِ‌رو باشد.
«بلاغ مبین» رسالت عام حوزه‌های علمیه است
مدیر حوزه‌های علمیه كشور با تبیین ابعاد رسالت تبلیغ در حوزه‌های علمیه گفت: ما باید دو رویكرد را در تبلیغ مورد توجه قرار دهیم:
نخست: تبلیغ به معنای خاص، كه در حوزه آموزش و تجربه نهادینه شده است
دوم: بلاغ مبین و تبلیغ به معنای عام، كه سایه بر همه نظامات علمی و فرهنگی می‌افكند و رسالت رساندن پیام دین به ایران و جهان و انعكاس آن در سطح بین‌الملل را بر عهده دارد.
آیت‌الله اعرافی افزود: «بلاغ مبین» در ظاهر یك كلمه ساده است، اما در واقع بار سنگینی از مسئولیت را بر دوش حوزه می‌گذارد. این نگاه باید دهه به دهه در ساختار حوزه نهادینه شود تا به همه ابعاد علمی، آموزشی و پژوهشی نفوذ كند. تبلیغ در این معنا نه صرفاً یك بخش مجزا بلكه روح و جانِ همه نظامات علمی و معرفتی حوزه است.
ضرورت نظریه‌های واسط برای پیوند اندیشه و جامعه
عضو شورای عالی حوزه های علمیه در ادامه با تأكید بر لزوم پیوند نظریه‌های دینی با عرصه‌های اجتماعی تصریح كرد: ما در فلسفه و كلام دارای مباحث عمیق و ریشه‌دار هستیم، اما برای ورود این مباحث به متن جامعه نیازمند نظریه‌های واسط هستیم. این نظریه‌ها باید میان مبانی معرفتی و نیازهای واقعی جامعه پل بزنند. همان‌طور كه شهید مطهری در كتاب خدمات متقابل اسلام و ایران نظریه‌ای واسط ارائه داد و توانست گره‌های فكری مربوط به ایران‌گرایی، ملی‌گرایی و ناسیونالیسم را در آن دوران باز كند، امروز نیز حوزه علمیه باید به تولید چنین نظریه‌هایی اهتمام ورزد.
مدیر حوزه‌های علمیه ادامه داد: در فضای دانشگاهی و اجتماعی، نظریه‌های واسط می‌توانند كاربردهای فراوانی داشته باشند و از حالت صرفاً انتزاعی خارج شوند. متأسفانه در عرصه اصلاحات اجتماعی و نظامات اجرایی ما كمتر شاهد بروز این دست نظریه‌ها بوده‌ایم. یكی از آسیب‌های جدی همین است كه نتوانسته ایم این مباحث را به عرصه‌های عملی و نظام‌سازی وارد كنیم.
آیت‌الله اعرافی با اشاره به ظرفیت‌های گسترده حوزه علمیه، خاطرنشان كرد: حوزه علمیه باید در كنار توجه به مبانی اصیل و قدیمی نگاه خود را متوجه مسائل معاصر كند و با طراحی الگوهای نوین به تولید فكر نظام‌مند بپردازد. پروژه‌های متعددی در حوزه سیاست، اقتصاد و علوم انسانی وجود دارد كه می‌تواند مبنای چنین نظریه‌پردازی‌هایی قرار گیرد، به شرط آنكه با عمق‌بخشی و نظام‌مندی پیگیری شوند.
عضو مجلس خبرگان رهبری تأكید كرد: وظیفه حوزه تنها انتقال معارف سنتی نیست، بلكه باید با شناخت دقیق شرایط زمانه و نیازهای جامعه، نظریه‌های واسطی تولید كند كه گره‌های فكری را باز كرده و جامعه را در مسیر تعالی پیش ببرد. «بلاغ مبین» در این معنا، رسالت همه‌جانبه حوزه است كه باید در همه سطوح علمی، پژوهشی و تبلیغی مورد توجه قرار گیرد.
غرب‌شناسی بدون نگاه تاریخی تحلیلی كارساز نیست / حوزه نیازمند بازخوانی تاریخی تمدن اسلامی و ایران است
مدیر حوزه‌های علمیه كشور در ادامه بر ضرورت تقویت رویكرد تاریخی در حوزه‌های علمیه تأكید كرد و گفت: اگر غرب‌شناسی ما از پشتوانه یك نگاه تاریخی ـ تحلیلی برخوردار نباشد نمی‌تواند كار بنیادین انجام دهد. ما نیازمند سه سطح از بازخوانی تاریخی هستیم:
نخست: بازخوانی تحلیلی تاریخ غرب
دوم: نگاه تاریخی به تمدن اسلامی
سوم: بازخوانی تاریخی ایران میانه و معاصر. این سه ضلع می‌تواند زمینه‌ساز فهم عمیق‌تر مسائل جهان معاصر باشد.
آیت‌الله اعرافی اظهار كرد: نگاه تاریخی به نهاد روحانیت و تحولات حوزه كمتر مورد توجه قرار گرفته است. ما نیاز داریم كه علاوه بر پژوهش‌های درون‌علمی به مباحث عمومی نیز بپردازیم؛ مباحثی كه برای عموم جامعه به‌ویژه نسل جوان روشن‌كننده مسیر آینده باشد. فقدان این نگاه تاریخی یكی از خلأهای جدی در مطالعات است.
لزوم بررسی تحلیلی و روشمند تاریخ حوزه و نهاد روحانیت در ایران
وی افزود: در آغاز فعالیت مركز تدوین متون و منابع درسی نیز بر این نكته تأكید داشتم كه ما دست‌كم نیمی از آرمان‌های خود را باید بر پایه بازخوانی تاریخی بنا كنیم. همان‌طور كه یك نگاه تاریخی به چهارده قرن تمدن اسلامی ضروری است، باید تاریخ حوزه و نهاد روحانیت در ایران به‌صورت تحلیلی و روشمند بررسی شود. این امر به ما كمك می‌كند كه مسیر آینده را بهتر بشناسیم و جایگاه خود را در جهان معاصر دقیق‌تر درك كنیم.
آیت‌الله اعرافی خاطرنشان كرد: در پیام‌ها و موضوعاتی كه ارائه می‌كنیم باید رگه‌های نگاه تاریخی نمایان باشد. این نگاه نه فقط در علوم تخصصی بلكه در حوزه‌های عمومی نیز مورد نیاز است تا بتواند افق‌های جدیدی را برای جامعه اسلامی بگشاید. امیدواریم كه این مسیر بتواند به تعمیق رسالت‌های حوزه كمك كند.
مدیر حوزه های علمیه در پایان خطاب به طلاب و اساتید گفت: برای همه دانش‌پژوهانی كه تازه وارد این مؤسسه شده‌اند و در مسیر رشد و تعالی علمی و معنوی قرار گرفته‌اند، آرزوی توفیق دارم. همچنین امیدوارم خداوند همه اساتید و اعضای هیئت علمی را در انجام وظایف علمی و رسالت‌های بزرگ یاری كند و همه ما را در خدمت به دین و جامعه اسلامی موفق بدارد.
